3 успамінаў У. К. Коршука, прафесара, доктара гістарычных навук
...Усё вакол грукала, стукала, гуло. Гэта было вельмі рана, я запомніў прысмерк за вокнамі. Бацькі мітусіліся, пакавалі чамадан. Помню, што чамусьці нічога нельга было знайсці.
Жылі мы ў асабняку, там быў вялікі сад. Тата некуды пайшоў, мы з мамай паглядзелі ў акно: у садзе было шмат вайскоўцаў, гаварылі яны на рускай мове з акцэнтам, а апрануты былі ў нашу форму. Мама сказала, што гэта — немцы. У мяне ніяк не мясцілася ў галаве, як гэта ў нашым садзе, дзе на століку пасля ўчарашняй вячэры яшчэ заставаўся самавар, раптам — немцы!
Уцякалі з горада пеша. На маіх вачах рассыпаўся наперадзе каменны дом, з акна вылецеў тэлефон. Пасярод вулі цы стаяў ложак, на ім ляжала пад коўдрай забітая дзяўчынка, толькі коўдра крыху абгарэла... Адразу за горадам пачыналася жытнёвае поле, самалёты абстрэльвалі нас з кулямётаў, і ўсе пайшлі не па дарозе, а па гэтым полі.
Увайшлі ў лес, стала не так страшна. 3 лесу я назіраў за вялікімі машынамі. Гэта ехалі немцы, яны былі вельмі вясёлыя, упершыню я пачуў чужую гавор'ку. Мне здалося, што гэта падобна на злоснае сабачае гаўканне. 3 аднаго боку, браў страх, а з другога, хацелася паглядзець: якія яны, фашысты?..
Мы ішлі доўга. Ноччу заходзілі на хутары, нас кармілі, абагравалі. Многія ведалі тату, і тата таксама ведаў многіх. Прапанавалі нам застацца, але тата адмовіўся. Гаспадар давёз нас да гасцінца, мама паспрабавала даць яму грошы, але ён адмоўна паківаў галавою і сказаў, што грошай не трэба, што чалавечая спагада і павага ў цяжкую хвіліну даражэй за любыя грошы...
Партызанаў упершыню я ўбачыў зімою, і з таго часу яны запомніліся мне людзьмі ў белых маскхалатах. Неўзабаве тата пайшоў з імі ў лес, а мы з мамай засталіся ў дзядулі.
...Здаецца, мама нешта шыла... Не, яна сядзела за вялікім стадом і вышывала, а я быў на печы. Немцы ўвайшлі ў хату са старастам, і стараста паказаў на маму: «Вось — яна». Маме загадалі сабрацца. Вось тут я вельмі напалохаўся, маму вывелі на вуліцу, яна клікала мяне, хацела развітацца, а я залез пад лаву, мяне не маглі адтуль выцягнуць. Я ўжо ведаў, што немцы забіваюць.
Маму разам з дзвюма жанчынамі, мужы якіх таксама былі ў партызанах, павезлі. На другі дзень іх усіх знайшлі недалёка ад вёскі, яны ляжалі ў снезе. Што мне запомнілася, калі маму прывезлі, дык гэта тое, што стралялі чамусьці ў твар, у мамы на шчацэ было некалькі чорных дзірак. Я ў дзядулі ўвесь час пытаў: «Навошта яны стралялі ў мамін твар? Мама была такая прыгожая...» Дзядуля рабіў труну, бабуля плакала — я ўсё гэта бачыў. Маму пахавалі, а я ўсё роўна чакаў маму, доўга не мог звыкнуцца з думкай, што яе ў мяне ўжо няма. I не мог зразумець, як маглі забіць маму, калі яна нічога дрэннага не рабіла, яна сядзела і вышывала...
Аднойчы ўначы прыехаў тата і сказаў, што забірае мяне з сабою. Ён баяўся, што і са мною што-небудзь здарыцца. Спачатку жыццё мае ў партызанах мала чым адрознівалася ад жыцця ў дзядулі. Тата ішоў на заданне, а мяне пакідаў у каго-небудзь у вёсцы. Помню, як гаспадыні, у якой ён мяне пакінуў, прывезлі на санках забітага мужа. Яна білася галавою аб стол, на якім стаяла труна, і паўтарала адно слова — «ірады».
Таты доўга, доўга не было, я чакаў яго і думаў: «У мяне няма мамы, недзе далека бабуля з дзядулем, што ж я буду адзін рабіць?» Калі тата вярнуўся, мне здавалася, што прайшла цэлая вечнасць. Я прасіў яго, каб мы больш ніколі не расставаліся. Спачатку ён угаворваў мяне, маўляў, ты дарослы ўжо, ты мужчына, не трэба нічога баяцца.
— У жанчыны, у якой забілі мужа, ёсць яшчэ родныя, сваякі, а ў мяне, — гаварыў я тату, — ні дзядулі, ні бабулі, ні мамы, ні сяброў... У мяне анікога, акрамя цябе, няма.
Больш ён не пакідаў мяне аднаго ў чужых людзей.
У атрадзе мяне шкадавалі ўсе. Помню, падышоў немалады партызан, зняў з мяне шапку, доўга гладзіў па галаве і гаварыў тату, што ў яго таксама недзе такі ж самы бегае. А калі мы ішлі цераз балота — угразалі па самы пояс, — тата паспрабаваў несці мяне на сабе, але хутка стаміўся. Тады партыза ны пачалі несці мяне па чарзе. Гэтага я ніколі не забуду. Як знайшлі крыху шчаўя і ўсё аддалі мне. А самі заснулі галодныя.
...Я ўжо быў у гомельскім дзіцячым доме, куды мяне і яшчэ некалькі партызанскіх дзяцей пераправілі на самалёце. Улетку наступнага года быў вызвалены Мінск, за мной прыехаў нейкі мужчына і сказаў, што адвязе мяне да таты. Сесці ў цягнік было цяжка. Мужчына сеў, а мяне перадалі яму праз акно.
Сустрэліся мы з татам, і я зноў прасіў яго, каб мы ніколі, ніколі не раз'язджаліся, таму што быць аднаму вельмі дрэнна...
Прыходзілі з вайны пакалечаныя людзі, адзін сусед вярнуўся без рукі, і я дапытваўся ў таты, што ён цяпер будзе рабіць. Мне тады здавалася, што праца — гэта толькі вайна. А вось што яшчэ можна рабіць, я не ведаў, не разумеў. Помню, доўга не мог даўмецца: чым зараз будуць займацца людзі? У партызанах у таты быў нейкі сшытак, у які ён увесь час нешта запісваў, але я ведаў, што ў яго ёсць вінтоўка. Вайны няма, вайна скончылася. А куды дзенуць вінтоўкі, аўтаматы? Тата растлумачыў, што ўсё гэта здадуць. Аднойчы я не знайшоў у шафе татаў пісталет, усю шафу перавярнуў — пісталета не было.
— Як жа так, што ты цяпер будзеш рабіць? — ледзь дачакаўся я тату з працы.
Пісталет мне цяпер не патрэбны, мне патрэбна будзе ручка. Больш не трэба страляць, — адказаў ён.
3 кнігі С. Алексіевіч «Апошнія сведкі»